VIII БОГД ЖАВЗАНДАМБЫН ХОРМОЙН ЯВДАЛ

Монголын сvvлчийн хаан, шарын шашны тэргvvн, дарнадын хувилгаан, VIII Богд Жавзандамбын хувийн амьдрал нэлээд бvрхэг юм. Тоталитар дэглэмийн vед тvvнийг завхай, яр тэмбvvний vvр, сохор доголон хэмээн сурталчилдаг байлаа.
Магадгvй энэ нь тvvний хувийн нууцгай амьдралтай холбоотой байсан биз. Б.Ринчин гуайн “Vvрийн туяа” романд Богд хаан балчир охиныг хvчиндэн єнєєх нь цус алдсан учир нэгэн шадар нь уутанд хийн усанд хаяж алж байгаагаар бичсэн байдаг. Єнєєдєр аливаа ном зохиол, жvжиг, тvvхийн хуудаснаа тэрээр ганцхан эх дагина Дондогдуламтай vнэнчээр ханилж байсан тухай єгvvлж байна. Богд хаан сахил хvртсэн шашны том тєлєєлєгчийн хувьд элдэв эмс, охидтой энгэр зєрvvлэхийг цээрлэдэг байсан уу? гэдэг асуудал багагvй ээдрээтэй байна. 

Гэхдээ судлаачид тvvний хувийн амьдралыг сонирхон судалж элдэв баримт материалуудыг олсоор байна. VIII Богд гэгээн бvр залуудаа Ширнэн вангийн эцэг Цэрэндорж гvнгийн хатан Норовтой олноос далд ханилан харьцаа нь улам лавширсаар Норов нь охин тєрvvлсэн байна. Тэр охин єсєж том болоод Богдтой ихэд адилхан єндєр бор хvvхэн болсон хийгээд олны хэл ярианаас дайжуулахын тулд зvvн аймгийн нэгэн ноёнд хатан болгон єгсєн боловч залуудаа амьдрал сэлгэжээ. Бадруулт тєрийн 25-26 оны орчим Єндєр гэгээнийг онголсон Амарбаясгалант хийдэд Богд залрахдаа дагалдан явсан жонон ван Цогбадрахын євєг эцгийн хатны аягач Дондогдуламд сэтгэл татагдан дасчээ. Улмаар Богд Норовыг хаяж Дондогдуламтай 5-6 жил нууцаар ханилав. Бадруулт тєрийн 30 онд Богд гэгээн нууц амрагтаа “Цагаан дар эх” цол єргємжлєн ханилжээ. Энэ vед Хvрээний лам хуврагууд нэгэнт євєр тvрийдээ ороод Богдтой хийдгээ хийсэн Дондогдуламыг 30 хоног ариутган хурал хурсны дараа сая нэг хаантай нэг оронд оруулж байсан нь сонин.
Тэр vед Богдын дэргэд шадарлаж байсан хvмvvсийн дурсамжаас vзвэл Богд хаан, эх дагины таалал гэдэг нэрээр хvрээний хороо харцуудын доторх аль зvс царай сайтай охид, эмэгтэйчvvдийг дайчлан ордонд ажиллуулж самуун садрын vйлдэл олонтаа хийдэг байжээ. Богд гэгээн Дондогдулам хоёрын дундаас хvvхэд тєрсєнгvй. Гэвч хамтдаа амьдарсаар байлаа. Хожим Дондогдуламыг єєд болсны дараа Богд дахин гэрлэхээр шийджээ. Энэ удаа дайчин Жонон вангийн хошууны Харуулт цагаан Адуут гэдэг баян айлын охин Гэнэнпил “Цагаан дар эх”-ээр тодрох нь тэр. Гэнэнпил Богдод богтлогдон ирэхээсээ ємнє нутгийнхаа барилддаг залуутай ханилж байжээ. Хожим залуухан “цагаан дар эх”, Богдыг эрхэндээ оруулан дуртай vедээ тусгай гэр бариулан шашны ном сурах нэрээр єєртєє таалагдсан залуу лам нарыг урин ирvvлж завхайрдаг байсан гэдэг. Мєн Хайстайд амьдардаг vсчин Батсайн гэдэг залуутай нууцаар ханилж байжээ.
Богд гэгээн залуу хатантай болоод нэг их удсангvй тэнгэрээс хальжээ. Галсан умзад гэдэг євгєн Богдтой унтаж байсан Гэнэнпилийг анх шинжихдээ хєнжил доогуур нь гараа хийж гуя хасыг нь илж vзээд “Богдыг минь гурван жил олон шавь нарт нь харуулж vз” хэмээн гуйж байсан гэдэг. Богд гэгээн зуны тэргvvн сарын 17-нд нас барав. Тvvнийг хєдєєлvvлчихээд “Цагаан дар эх” Гэнэнпил, Чин бишрэлт лам, Ялгуусан лам гурав голын сvмд гашуудал тайлан наргижээ. Энэ vеэр Чин бишрэлт лам Гэнэнпилтэй энгэр зєрvvлж орхижээ. Энэ явдлыг Ялгуусан лам мэдээд “Хамбад хэлнэ. Vхэл зовлон болоод сандарч байхад бэлэвсэн хатантай садарлав” хэмээсэнд Чин бишрэлт лам хор балган vхжээ. Ардын засаг мандсаны дараа Гэнэнпилийг 18 vхэр тэрэг ачаатай нутагт нь буцаасан байна.
Богд гэгээнтэй илээр ханилж байсан Норов, Дондогдулам, Гэнэнпил нарын тухай єгvvлэхэд товчдоо ийм. Одоо гэгээнтний бvр нууцгай хувийн амьдрал руу єнгийж vзье. Богд хааны тухай vзэж суухад Мєрлэгцэг Сэмбэн(Лэгцэг), ямаан Чимидийн хvv нар анхаарал татна. Лэгцэг бол Богдын vсчин ихэд царайлаг хvн байжээ. Богд тvvнийг элдэв аргаар єєртєє дасган татаж олон жил хамт амьдарсан тєдийгvй сvvлдээ євєртєє орж унтдаг болжээ. Чухам энэ vед лам нарын дунд ижил хvйстэнтэйгээ бэлгийн харьцаа хийх шар шувтлах, шар сэмжлэх, бандидах зэрэг vйлдэл ихэд газар авч байв. Богд Лэгцэгт зориулан Ганданд сайхан хашаа байшин бариулж єгч байсан мэдээ бий. Сvvлдээ Лэгцэг Богдоос салахаа байж эрхлэн нялуурч бvр “Намайг орхиж лам нараар хэслээ” хэмээн vvдэн шvдийг нь хуга цохих зэргээр аяглах болжээ. Бадруулт тєрийн 20 оны орчим Богд гэгээн Шанзавынд ирж хэсэг ярилцаж байгаад явжээ. Тэр шєнє нь Шанзавын тушаалаар хаалгач Наваанцэрэн хоёр хvний хамт очиж Лэгцэгийг баривчлан шоронд хийжээ. Хожим нь Лэгцэгийг элсэнд булж алсан байна. Лэгцэгийг vхсэний дараа Богд тvvний нэр дээр маш их буян хийлгэсэн бєгєєд Дамбадаржаагийн хийдийн суварганаас тусгай хайрцагтай зvйл авчруулан задалж vзэхэд дотроос нь цус нєжтэй шархны даавуу элдэв юм гарчээ. Богд энэ тухай хэлэхдээ “Лэгцэг намайг элдвээр хардан хамт унтаж байхдаа миний зузаан гуя руу хутгалсан юм. Тэр vед би та нараас нуусаннь учиртай. Vvнийг тvлж устга” гэжээ. Лэгцэг бол Туулд нутагтай, Зоогой аймгийн лам байжээ.
Ямаан Чимидийн хvv бол Хvрээний ядуу айлын хvv, Богдын хишгийг хvртсээр хєрєнгєжсєн хvн юм. Чухамдаа Ямааны хvvг Богд єєрєє єєд нь татаж авчээ. Хоёр жилийн дараа Ямааан Чимидийн хvv Богдын дэргэд шадарлах болов. Улмаар Богд, Эх дагина хоёртой нэг жуузанд явах болжээ. Хvмvvс хэн нь Богд болохыг салгахад бэрх боллоо хэмээн ярилцсаар хэдэн жил єнгєрсний дараа нэг шєнє Шанзавын яамны лам зайсан хоёрыг Богд голын сvм дээр дуудуулж “Ямааны хvvг унтаж байхад нь барьж ав” хэмээн тушаажээ. Ингээд Ямаан Чимидийн хvvг Богдын ордны дэргэдэх зvvн зоогой гэдэг гэрт унтаж байхад нь барьж авсан байна. Сонирхолтой нь эх дагина Дондогдулам Богдтой албан ёсоор ханилахаасаа ємнє энэ гэрт нуугдан толгой хорогдож байжээ. Ямаан Чимидийн хvvг баривчлан тємєр дотортой мєглєнд хийж шоронгийн дарга Хvрийн Дугаржаваар харгалзуулжээ. Гэвч Ямаан Чимидийн хvv долоо хоноод нас баржээ. Хvрийн Дугаржав Ямааны хvvг нас барав гэж Богдод айлтгахад Богд Дугаржавт тавин лан шагнасан гэдэг.